YARGININ GRUPLANDIRILMASI VE YARGI YOLLARI
“Yasama” ve “Yürütme”nin yanında Devletin üçüncü Egemenlik Organının “Yargı Erki”dir. “Yargı”nın bir şeklî bir de maddî anlamı vardır.
Şeklî anlamda Yargı, mahkemeleri, kuruluşunu, faaliyetlerini, yaptıkları işleri ve yargıçların tayin, terfi ve özlük işlerini kapsar.
Maddî anlamda yargı ise, bağımsız bir mahkemece ve tarafsız bir hâkimce yapılan yargılama faaliyeti sonunda haklı olan taraf lehine verilen karar ve hükmü ifade eder.
Millet adına bağımsız mahkemeler tarafından kullanılan (Anayasa md. 9) Türk Yargısı, esas itibariyle dört kategoriye ayrılır: Anayasa Yargısı, İdari Yargı, Adlî Yargı ve Yargı Yolu Uyuşmazlığı Yargısı.
YARGI YOLLARININ GRUPLANDIRILMASI
Anayasa Yargısı
Anayasa Yargısı, 6216 sayılı Yasa’ya göre kurulan Anayasa Mahkemesi’nce yerine getirilir.
Anayasa Mahkemesinin asli görevi bir Egemenlik Organı olan “Yasama”nın (kanunda belirtilen) yasama tasarruflarının yargısal denetimini (diğer bir deyişle Anayasaya uygunluk denetimini) yapmaktır.
Anayasa Yargısının ayrıca Yüce Divan sıfatıyla baktığı ceza yargılama faaliyeti ile iç hukuk yollarının nihâi denetim mercii sıfatıyla baktığı Bireysel Başvuruları inceleyip karara bağlama görev ve yetkisi de bulunmaktadır.
İdari Yargı
İdari Yargı, esas itibariyle üç egemenlik organından İkincisi olan “Yürütme Organı“nın her türlü idari işlem ve eylemleriyle ilgili uyuşmazlıkları çözümlemek amacıyla ihdas edilmiş bağımsız Yargı
kuruluşudur.
İdari yargı kuruluşlarını Genel İdari Yargı ve Askeri İdari Yargı diye iki alt gruba ayırabiliriz.
Genel İdari Yargı
2576 sayılı Yasayla kurulan İdare ve Vergi Mahkemeleriyle Bölge İdare Mahkemeleri, ilk derece idari yargı organlarıdır. İdari Yargı Mahkemelerinin yargısal denetim mercii ise Danıştay’dır. Danıştay, hem ilk hem son derece mahkemesi olarak görev ifa eder(2575 sayılı yasa md. 23 vd.).
İdari Yargı Mercilerinin usûl yasası, 2577 sayılı İdari Yargılama Usûlü Kanunu (İYUK) olup, ayrıca 6100 sayılı HMK.’nun birçok maddesi de İdari Yargı’da uygulanmaktadır.
Askeri İdari Yargı
1602 sayılı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanunu’na göre, “Asker Kişiler”le alakalı ve Askeri hizmete ilişkin İdari işlem ve eylemlerden kaynaklanan uyuşmazlıkların çözüm mercii, ( ve son
derece mahkemesi olarak) Askeri Yüksek İdare Mahkemesidir. AYİMK’nda boşluk bulunan hallerde İYUK ve HMK’nın bazı hükümleri AYİM’de de uygulanır.
Adlî Yargı
Yargının en geniş faaliyet ve uygulama alanı, Adlî Yargı olup, iki alt bölüme ayrılır: Adlî Yargı Özel Hukuk Bölümü, Adlî Yargı Ceza Hukuku Bölümü.
Adlî Yargı Özel Hukuk Bölümü
Adlî Yargı Özel Hukuk Bölümü’nün (Usûl Hukuku) konusu, hukuk mahkemelerinin Özel Hukuk alanındaki yargısal uyuşmazlıklarıdır.
Özel Hukuk Yargısını, “Çekişmeli Yargı”, “Çekişmesiz Yargı” başlıkları altında ayrıca ve ayrıntılı biçimde açıklayacağız.
Adlî Yargı Ceza Hukuku Bölümü
Adlî Yargı Ceza Hukuku Bölümünün konusu, ceza mahkemelerinin görev alanına giren yargısal faaliyetlerdir.
Adlî Yargı Ceza Hukuku Bölümü, “Genel Ceza Yargısı” ve “Askeri Ceza Yargısı” olmak üzere iki alt kategoriye ayrılır.
Genel Ceza Yargısı
Genel Ceza Yargısı, 5271 sayılı CMK ( Muhakemesi Kanunu) ile düzenlenmiştir. Ceza Mahkemeleri, İlk Derece Ceza Mahkemeleri, Bölge Adliye Ceza Daireleri olarak faaliyet gösterirler. Genel Ceza Yargı Mercilerinin denetim makamı Yargıtay Ceza Daireleridir.
Askeri Ceza Yargısı
Askeri Ceza Yargısı, 553 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluş ve Yargılama Usûlü Kanunu çerçevesinde faaliyet gösterir. Askeri Ceza Yargı mercilerinin temyiz yeri, Askeri Yargıtay’dır.
Yargı Yolu Uyuşmazlığı Yargısı
2247 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesi’ nin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Kanun ( UMK), Adli, İdari ve Askeri Yargı Mahkemeleri arasındaki ” Yargı Yolu” ve “hüküm” uyuşmazlıklarını kesin olarak
düzenleyici ve çözümleyici hükümler içermektedir.
Uyuşmazlık Mahkemesi, hem Adlî Yargı ile İdari Yargı arasındaki olumlu, olumsuz yargı yolu (görev) uyuşmazlıklarını inceleyip karara bağlar, hem de, iki ayrı yargı yoluna dâhil iki mahkemenin aynı konudaki esasa ilişkin hükümleri arasındaki hüküm uyuşmazlığını da inceleyip karara bağlar.
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin kararları kesin olup, Resmi Gazete’de yayınlanır.
