Hukukta Yargılamanın Amacı Adaleti Tesis Etmektir
Yargı, özü itibariyle bir ” Hukuk İşlevi” dir. Hukukun amacı, adaleti tesistir. Adaleti sağlamak ise, “Kamu Gücü”ne dayanan ve “3 Egemenlik Organından biri olan “Yargı Erki”nin işidir.
“Yargı Erki”nin asli görevi, hukuka aykırılık iddialarım ve hukuksal çekişme ve uyuşmazlıkları yargısal usûllere uyarak çözümlemektir.
Yargı işinde ve yargılama işlevinde asıl olan, kişiler arasında oluşan uyuşmazlıkları gidermektir. Kişiler arasında bir ihtilaf, niza, çekişme, uyumsuzluk yoksa, yargıya intikal edecek bir iş de yok demektir.
Ancak öyle işler vardır ki, yargıyı doğrudan olmasa bile, dolaylı olarak ilgilendirir.
Sözgelimi, “Reşit Kılınma Talebi”, “Mirasçılık Belgesi Verilmesi Talebi” gibi işler, kişiler arasında bir çekişme konusu nitelikli olmamakla birlikte hukuksal ve yargısal tasarrufları dolaylı olarak ilgilendiren işlerdir.
Bundan dolayıdır ki, yargıyla ve yargılama faaliyetiyle dolaylı da olsa ilişkilendirilebilecek işleri, yargıya tevdi etmek tabii karşılanmalıdır.
“Çekişme” unsuru taşımayan iş ve işlemlerin “Yargılama Faaliyeti” sayılıp sayılmayacağı tartışmalıdır.
Çekişme unsuru içermeyen işleri, yargılama faaliyeti olarak kabul eden görüşler olduğu gibi, bu tür işleri bir “İdari faaliyet” olarak nitelendirenler de vardır.
Söz gelimi çekişmesiz yargıya tabi “Mirasçlık Belgesi Verilmesi” işi, Sulh Hukuk Mahkemelerinin görev alanından çıkarılarak (İlçe Nüfus Müdürlüklerinde) ihdas edilecek veraset bürolarına tevdi olunabilir.
YARGI TÜRLERİ
Çekişmeli Yargı
Yargılama faaliyetleri alanında asıl olan Çekişmeli Yargı İşleri” dir.
Çekişmeli yargıdan söz edebilmek için ilk bakılacak husus “Çekişmelilik”unsurunun mevcut olup olmadığıdır.
Çekişmeli yargının temelde 4 öğesi vardır:
Bunlar; “Davacı“, “Davalı“, “Dava Konusu” ve “Çekişme” unsurlarından ibarettir.
Özel Hukuk Muhakemesine tabi işlerin çoğu, “Çekişmeli Yargı” işleridir.
Çekişmeli yargı işleri kural olarak “Yazılı Usûl”e tabidir. Çekişmeli yargıda görevli mahkeme, çekişmenin türüne göre belirlenir.
Çekişmeli yargı işlerinde “Tasarruf Serbestliği” ve “Taraflarca Getirilme” ilkeleri etkindir. Yargılamada verilen nihai kararlar kesinlik doğurucu niteliktedir.
Çekişmesiz Yargı
Özel Hukuk Muhakeme Usûlü”nde “Çekişmesiz Yargı İşleri” 6100 sayılı HMK.nun 382. maddesinde ayrıntılı olarak sıralanmıştır.
HMK’nun 382.maddesinin (1). bendinde, aşağıdaki üç ölçütten birine ya da birkaçına uyan hallerde çekişmesiz yargı prosedürünün uygulanacağı belirtilmiştir:
- İlgililer arasında “çekişme (uyuşmazlık)” bulunmaması (diğer bir deyişle hasım yokluğu) hallerinde,
- İlgililerin ileri sürebilecekleri herhangi bir haklarının bulunmadığı hallerde,
- Hâkimin re ‘sen (kendiliğinden) harekete geçmesi gereken hallerde
Bu temel kriterler çerçevesinde HMK. 382. maddesinde gruplandırılarak tasnif edilen çekişmesiz yargı işleri şunlardır:
Kişiler Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. md. 382/2-a):
a- Ergin kılınma,
b- Ad ve soyadın değiştirilmesi,
c- Ölüm karinesi sebebiyle (İlgili yerin mülki amirinin emriyle) Nüfus Kütüğüne ölü kaydı düşülen kişinin sağ olduğunun tespiti,
d- Gaiplik kararı,
e- Kişisel durum sicilindeki kaydın düzeltilmesi.
Aile Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. md. 382/2-b):
- Henüz evlenme yaşında olmayanların evlenmesine izin verilmesi,
- Gaiplik sebebiyle evliliğin feshi,
- Evlendirme memurunun, evlenme başvurusunu red kararına karşı yapılan itiraz,
- Yeniden evlenmede, iddet müddetinin (=bekleme süresinin) hakim tarafından kaldırılması,
- Ortak konutu terk eden eşin, konuta davet edilmesi,
- Eşlerden birinin, evlilik birliğini tek başına temsil etmek konusunda yetkili kılınması,
- Aile konutu ile ilgili işlemler için diğer eşin rızasının sağlanamadığı durumlarda hakimin müdahalesinin istenmesi,
- Mevcut mal rejiminin eşlerden birinin veya alacaklıların istemiyle mal ayrılığına dönüştürülmesi ve nedenlerin ortadan kalkması durumunda ise, mal ayrılığından eski rejime geri dönülmesi,
- Paylaşmalı mal ayrılığında boşanma veya evliliğin iptali durumunda, aile konutu ve ev eşyasını hangi eşin kullanmaya devam edeceği hakkında karar verilmesi,
- Sağ kalan eşe âile konutu üzerinde ve ev eşyası üzerinde mülkiyet veya intifa hakkı tanınması,
- Mal ortaklığında eşlerden birinin mirası reddine izin verilmesi,
- Ana babaya, çocuğun mallarından bir kısmını çocuğun bakım ve eğitimi için sarf etme izninin verilmesi,
- Velayetin kaldırılması, velayetin eşlerden birinden alınarak diğerine verilmesi ve kaldırılan velayetin geri alınması,
- Hakimin, çocuğun mallarının yönetimine müdahale etmesi ve çocuğun mallarının yönetiminin kayyıma devri,
- Evlilik sona erince velayet kendisinde kalan eşin; hakime, çocuğun malları hakkında defter sunması,
- Aile yurdunun kurulmasına izin verilmesi, kuruluşun tebliği ve ilâm, kapaülması durumunda tapu sicilindeki şerhin silinmesine izin verilmesi, taşınmazın bizzat malik veya âilesi tarafından kullanılması şartına geçici olarak istisna tanınması,
- 4320 sayılı Ailenin Korunmasına Dair Yasa’ya göre Aile Mahkemesi Hakimi tarafından karar verilecek tedbirler,
- Çocuk Hakimi tarafından, çocuğun anası, babası, vasisi, bakım ve gözetiminden sorumlu kimse, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ve Cumhuriyet savcısının istemi üzerine veya re ‘sen çocuklar hakkında koruyucu ve destekleyici tedbir kararı alınması,
- Vesayet işleri.
Miras Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. md. 382/2-c);
- Sulh Hakimi tarafından resmi vasiyetname düzenlenmesi, el yazısı ile düzenlenen vasiyetnamenin Sulh hakimi tarafından saklanması, sözlü vasiyetname tutanağının Sulh veya Asliye Mahkemesine tevdii,
- Vasiyeti yerine getirme görevlisine görevinin bildirilmesi,
- Vasiyeti yerine getirme görevlisinin tereke malları üzerinde tasarruf etmesine izin verilmesi,
- Gâibe düşen miras payının, gâibin mirasçılarına teslim edilmesi.
- Tereke mallarının korunması ve hak sahiplerine ulaşmasını sağlamak için önlem alınması,
- Mirasçılık Belgesi verilmesi,
- Terekenin yazımı işlerinin sona erdiğinin mirasçılara bildirilmesi, mirasın reddi beyanının tespiti ve tescili; mirasın reddinin, mirası reddeden kişiden sonra gelen mirasçılara bildirilmesi; mirasın reddi süresinin uzatılması,
- Terekenin resmi defterinin tutulması,
- Sulh Hakiminin, özellikleri olan eşyanm mirasçılardan birine tahsis edilmesi veya satılmasına karar vermesi.
Eşya Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK.md. 382/2-ç):
- Taşınmaz üzerinde taraf oluşturulmasına ve hak ihlâline neden olmayacak düzeltmelerin yapılması,
- Taşınmaz rehninde alacaklı için kayyım atanması.
- Borçlar Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. md. 382/2-d):
- Yetkisi sona eren temsilcinin temsil belgesini mahkemeye teslimi,
- Borçluya ifa veya teminat göstermesi için süre verilmesi,
- Tevdi mahalli belirlenmesi veya tevdi edilmeyecek eşyanın satılması,
- Alacaklısı belirsiz olan borcun mahkemeye tevdii,
- Ayıplı hayvanın bilirkişi tarafından muayenesi,
- Mesafeli satımlarda ayıbın tespiti veya ayıplı malın satılmasına izin verilmesi,
- İşçiye kârdan hisse verilmesini öngören iş sözleşmesinde, mahkemenin iş verenin hesaplarını inceleyerek bir kişi ataması,
- Eser sözleşmesinde eserlerin ayıplı olup olmadığının bilirkişiye tespit ettirilmesi,
- Satılmak için komisyoncuya gönderilen eşyanın hasarının tespiti,
- Komisyoncu elindeki malın açık arttırma ile satışına izin
Ticaret Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. md. 382/2-e):
- Ticari defterin zıyaı durumunda belge verilmesi,
- Acentenin müvekkili hesabına teslim aldığı malın Borçlar Yasası’na göre satılması,
- Kollektif şirketin tasfiyesinden sonra tasfiye memuru atanması.
- Komanditer ortağın istemiyle şirket hesaplarını incelemek için eksper atanması,
- Anonim şirkette aynî sermaye konulması, tescilden itibaren iki yıl içinde sermayenin onda birini aşan tutarda işletmenin devralınması ve sermaye azaltılmasında bilirkişi raporu alınması ve mahkemenin izni,
- Kıymetli evrakın iptali,
- Eşya taşımada eşyanın hasar ve eksikliğinin tespit edilmesi; teslim edilememesi durumunda Borçlar Yasası hükümlerine göre satılmasına karar verilmesi; gönderilen eşyanın mahkeme marifetiyle muayenesi,
- Gemi ipoteğinde, malikin bulunamadığı durumlarda kayyım atanması.
- Deniz raporu düzenlenmesi,
- Kırkambar Sözleşmesinde geminin hareket gücünün mahkeme tarafından tayini,
- Navlun Sözleşmesinde, boşaltma limanmda malların hal ve vaziyetinin, ölçü, sayı ve tartısmm ekspere tespit ettirilmesi,
- Müşterek avaryalarda dispeçci atanması ve dispecin mahkemece onaylanması,
- Denizcilik rizikolarına karşı sigortalarda zararm ve kapsammın belirlenmesi için bilirkişi atanması,
- Kooperatiflerde aynî sermayeye değer biçilmesi için bilirkişi atanması.
İcra-İflas Hukukunda yer alan çekişmesiz yargı işleri
- İpotekli alacakta alacaklının gaipliği veya alacağı almaktan kaçınması durumunda borç tutarının icra dairesine tevdi edilmesi üzerine icra mahkemesi tarafından ipoteğin fekkine (kaldırılmasma) karar verilmesi,
- Doğrudan doğruya iflas,
- İflasın kaldırılması,
- İflasın kapanmasma karar verilmesi,
- Reddolunmuş mirasın tasfiyesinin, mirasçılardan birinin mirası kabul istemi üzerine mahkeme tarafmdan durdurulması,
- Konkordato mühleti verilmesi ve komiserin atanması,
- Konkordatonun onaylanması,
- Sermaye şirketleri ve kooperatiflerin uzlaşma yoluyla yeniden yapılandırılmasında projenin ilânı ve ara dönem denetçisinin atanması,
- Olağanüstü durumlarda, kusuru olmaksızın borçlarını yerine getiremeyen borçluya mühlet verilmesi.
Çeşitli yasalarda yer alan çekişmesiz yargı işleri (HMK. mâ. 82/2-g):
- Nüfus kütüklerinin sayfa birleşim yerlerinin Asliye Hukuk Mahkemesince mühürlenmesi,
- Noterlerin göreve başlarken mahkemede yemin ettirilmeleri,
- Noter evrak ve defterlerinden alınarak başka yere gönderilecek örneklerin mahkemece onaylanması,
- Kamu görevlilerinin mahkeme huzurunda kanunen yemin etme zorunluluğunun öngörüldüğü diğer durumlar.
ÇEKİŞMESİZ YARGIDA YARGILAMA USULU
Çekişmesiz Yargı işlerinde görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadığı sürece Sulh Hukuk Mahkemeleridir.
Yine aksine bir hüküm bulunmadıkça çekişmesiz yargı işlerinde yetkili mahkeme, talepte bulunanın ya da ilgililerden birinin yerleşim yeri mahkemesidir.
Çekişmesiz işlerde kural olarak Basit Yargılama Usûlü uygulanır.
Çekişmesiz Yargı işleri, ilke olarak re’sen (kendiliğinden) araştırmaya tabi işlerdendir.
Çekişmesiz Yargı kararlarına karşı (özel düzenlemeler saklı kalmak kaydıyla) öğrenmeden itibaren iki hafta içinde İstinaf Yoluna başvurabilir. Yine aksine hüküm bulunmayan hallerde Çekişmesiz
Yargı kararları, maddi anlamda kesin hüküm teşkil etmez.
