Hukukta İlk İtiraz Ne Demektir?
İtiraz, Arapçadan dilimize geçmiş olan “önüne çıkmak, engel olmak, engellemek, engel” anlamlarına gelen bir kelimedir. Bir Hukuk terimi olarak da aşağı yukarı aynı anlamlarda kullanılmaktadır.
Türk Hukukunda İlk itirazlar“denilince, anlamamız gereken, bir Hukuk davasında taraflarca “süresi içinde” ileri sürüldüğünde, davanın esasına girilip esastan inceleme yapabilmeye engel teşkil eden hallerdir.
Davayı esastan incelemeye engel oluşturduklarından “ itirazlar” için “Dava Engelleri” deyimi de kullanılabilmektedir. İlk itirazlar, re’sen (=kendiliğinden) gözetilmez. Yasal süresi içinde (yani iki haftalık cevap süresi içinde) taraflarca ileri sürülürse incelenir.
İLK İTİRAZLARIN ÖZELLİKLERİ
İlk itirazların belli başlı özellikleri şunlardır:
(1) İlk itirazlar süreye tabidirler. İlk itirazlar, davaya cevap süresi olan 2 hafta içerisinde ileri sürülmek zorundadır. Aksi takdirde, sonradan ileri sürülen ilk itirazlar dinlenilmez ve dikkate alınmaz (HMK. md 117/1). 2 haftalık sürenin geçirilmesi, hak düşürücüdür.
(2) İlk itirazlar, “dava şartları”ndan sonra incelenir (HMK. Md. 117/2).
(3) İlk itirazlar, “ön sorunlar” gibi incelenir ve karara bağlanır (HMK. md. 117/3).
(4) İlk itirazlar, re’sen (kendiliğinden) gözetilemez. Ancak davanın taraflarınca yasal süresi içinde ileri sürülürse, incelenir.
(5) İlk itirazlar, davanın esastan görülmesini ve karara bağlanmasını önleyici bir fonksiyona sahiptir.
Hangi İtirazlar İlk İtiraz Olarak İleri Sürülebilir?
Özel Hukuk Yargılama sistemimizde düzenlenen ilk itiraz sayısı, üç tanedir:
1) Kesin Yetki Kuralına Tabi Bulunmayan Durumlarda Yetki İtirazı
Mahkemenin yetkisinin kesin olmadığı hallerde, yetki itirazı, ilk itiraz olarak ileri sürülebilir (HMK m 116/1-a). Yasal süresi içinde ileri sürülen itiraz kabul edilirse, mahkemece yetkisizlik kararı verilir. Yetki itirazı, süresinde ileri sürülmemiş olursa, yetkisiz mahkeme, yetkili mahkeme konumuna gelir ve davayı görüp karara bağlar.
2) Uyuşmazlığın Tahkim Yoluyla Çözümlenmesi Gerektiği İtirazı
Uyuşmazlığın Tahkim Yargısına tabi kılındığı Tahkim Sözleşmesi’nde kararlaştırılmış bulunmasına rağmen, dava, mahkemede açılmış olursa, karşı taraf “Tahkim İlk İtirazı”nda bulunabilir. İtiraz süresinde ve yerindeyse, mahkeme, itirazı kabul ederek davayı usûlden reddeder (HMK Md. 413/1).
3) İş Bölümü İtirazı
Asliye Hukuk Mahkemeleri ile Asliye Ticaret Mahkemeleri arasındaki ilişki “iş bölümü” ilişkisidir. Aynı yargı çevresi içinde Asliye Hukuk Mahkemesinden ayrı müstakil bir Asliye Ticaret Mahkemesi de mevcutsa, bu iki mahkeme arasındaki iş bölümü ilişkisine aykırılık da itiraza konu olabilir.
Asliye Ticaret Mahkemesinde açılması gereken bir dava, Asliye Hukuk Mahkemesinde veya Asliye Hukuk Mahkemesinde açılması gereken bir dava da Asliye Ticaret Mahkemesinde açılmış olabilir. İşte bu gibi hallerde, ilgili taraf, yine 2 haftalık cevap süresi içinde “iş bölümü itirazı” niteliğinde “ilk itiraz” da bulunabilir (HMK Md. 116/1-c; TTK md.5/3).