TBK 20. Madde
Türk Borçlar Kanunumuzun 20. maddesi şu şekildedir:
Genel işlem koşulları; Genel olarak
Madde 20: Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.
Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez.
Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz.
Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır.
Başlık
TBK’nın 20. maddesinin ait olduğu bölüm başlık ismi şu şekildedir: BİRİNCİ KISIM: Genel Hükümler – BİRİNCİ BÖLÜM: Borç İlişkisinin Kaynakları – BİRİNCİ AYIRIM: Sözleşmeden Doğan Borç İlişkileri
Madde başlığı şu şekildedir: Genel işlem koşulları; Genel olarak.
Gerekçe
Türk Borçlar Kanunu’nun 20. maddesinin gerekçesi şu şekildedir:
818 sayılı Borçlar kanununda yer verilmeyen, “E. Genel işlem koşulları / I. Genel olarak” kenar başlıklı yeni bir maddedir.
Tasarının dört fıkradan oluşan 20. maddesinde, genel olarak genel işlem koşulları düzenlenmektedir.
Borçlar hukukunun temelini bireysel sözleşme modeli oluşturmaktadır. Bireysel sözleşme denilince, Borçlar Kanununun 1. ve devamı maddeleri anlamında öneri, karşı öneri ve kabul gibi en sonunda irade açıklamalarının uygunluğu ve uyuşması sağlanıncaya kadar, sözleşmenin her hükmünün tartışma ve pazarlık konusu yapıldığı sözleşmeler anlaşılır. Ancak, çağımızın sosyal ve ekonomik gelişimleri, kitlelere yönelik hizmet gereksinimini yaratmış ve bunlar için üretim zorunluluğu doğurmuştur. Buna bağlı olarak, bireysel sözleşme modeli yanında, yeni bir sözleşme modeli ortaya çıkmıştır. Bankalar, sigorta şirketleri, seyahat ve taşıma işletmeleri, dayanıklı tüketim malları üretimi ve pazarlaması yapan girişimciler, bireysel sözleşmenin kurulmasından önce soyut ve tek yanlı olarak kaleme alınmış sözleşme koşulları hazırlamakta, bunlarla gelecekte kurulacak belirsiz sayıda, ancak aynı şekil ve tipteki hukuki işlemleri düzenlemektedirler. Önceden hazırlanan tipik sözleşme koşulları için genel işlem koşulları terimi kullanılmakta; bu tür sözleşmelere, “tip sözleşme”, “kitle sözleşme”, “katılmalı sözleşme” ya da “formüler sözleşme” denilmektedir. Kitlelere yönelik bu sözleşmelerde, sözleşmenin kurulmasına ilişkin görüşmeler ve pazarlıklar yapılması söz konusu değildir. Hatta, çoğu zaman fiyat konusu bile tarifelerle belirlenmekte ve pazarlık dışı bırakılmaktadır. Girişimci karşısında sözleşmenin diğer tarafı, ya kendisine dayatılan koşullarla sözleşmeyi kuracak ya da söz konusu sözleşmenin içerdiği edim veya hizmetten vazgeçmek zorunda kalacaktır. Başka bir ifadeyle, birey önüne konulan metin karşısında, sadece “evet” ya da “hayır” diyebilecek, buna karşılık, “evet, ama” seçeneğinden yoksun olacaktır. Hizmet ya da edimden hiç yararlanmamanın söz konusu olmaması ve “evet, ama” deme olanağı bulunmaması karşısında, bireyin bu tür sözleşmelerin uygulanmasında kanunla korunması zorunluluğu ortadadır. Tasarıda, genel işlem koşullarının tabi olduğu geçerlilik kuralları, bunlara aykırılığın yaptırımları ve genel işlem koşullarının yorumlanması gibi konuların açıklığa kavuşturulması amacıyla, bütün sözleşmeleri kapsayacak emredici genel hükümler şeklinde düzenlenmesi zorunlu görülmüştür. Nitekim, Avrupa Birliği mevzuatı kapsamında olmak üzere, 5 Nisan 1993 tarihli ve 93/13/EWG sayılı “Tüketici Sözleşmelerindeki Kötüye Kullanılabilecek Şartlara İlişkin Direktif”te ve Avrupa Komisyonu tarafından Avrupa Parlamentosuna sunulan Avrupa Sözleşme Hukukuna yönelik 2003/C 63/01 sayılı Eylem Planının 4.2 maddesinde genel işlem koşullarına ilişkin ayrıntılı düzenlemeler öngörülmüştür. Alman hukukunda daha önce özel bir kanunla düzenlenmiş olan genel işlem koşulları, belirtilen hükümler de göz önünde tutularak, Alman Medeni Kanununun (BGB) 305 ve devamı maddelerinde genel hüküm niteliği kazandırılarak yeniden düzenlenmiştir. Böylece, söz konusu hükümlerin uygulama alanının sadece tüketicilerle sınırlı kalması önlenmiştir.
Maddenin birinci fıkrasında, öncelikle genel işlem koşulları tanımlanmıştır. Buna göre, genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken, ileride çok sayıdaki sözleşmelerde kullanma amacıyla taraflardan birinin tek başına önceden hazırlayıp diğer tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Aynı fıkranın ikinci cümlesinde, genel işlem koşulu olma bakımından, diğer tarafa sunuluş biçiminin önemli olmadığı, bu koşulların sözleşme metninde veya ekinde yer alabileceği, kapsamının, yazı türünün ve şeklinin, nitelendirmede önem taşımadığı açıklanmıştır. Bu düzenleme kapsamında, genel işlem koşullarının tamamının veya bir kısmının sözleşme metninde ya da ekinde değişik karakterlerle yazılmak suretiyle, bunların emredici yasal düzenleme kapsamı dışında bırakılması önlenmek istenmiştir. Aynı şekilde, hangi konudaki hükümlerin genel işlem koşulu sayılacağı yönünde bir liste verme yerine, her türden sözleşme hükmü, bu tanım kapsamına girdiği takdirde, genel işlem koşulu olarak kabul edilecektir.
Maddenin ikinci fıkrasında yapılan düzenlemeyle, sözleşme koşullarını dayatma konumunda olan tarafın, hazırladığı tip sözleşmelerde çağımızın teknolojik imkanlarından da yararlanarak, farklı yöntemler kullanarak, bunların tip sözleşme olmaktan çıktığını ve bu sözleşmelerin bireysel sözleşme olduğunu ileri sürmesi engellenmiştir. Kısacası, sözleşme metinlerindeki farklılıklar, birinci fıkradaki tanım kapsamında olmaları kaydıyla, sözleşme hükümlerinin genel işlem koşulu hükümlerine tabi olması bakımından önemsiz sayılmıştır. Mesela, delil sözleşmelerine ilişkin bir genel işlem koşulunun bu sözleşmenin asıl metnine alınması, bu sözleşmelerin ekinde yer alması veya sözleşme metni ya da ekinde yer almakla birlikte yerinin değiştirilmesi, uygulama farklılığı doğurmayacaktır. Aynı şekilde, tip sözleşme yöntemine başvuran tarafın, çok sayıda farklı tipte sözleşme hazırlayarak, müşterileri ile ilişkilerinde, genel işlem koşulları hükümlerini dolanması yolu da kapatılmıştır.
Maddenin üçüncü fıkrasında yapılan düzenlemede, uygulamada sıkça rastlanan bir olgu göz önünde tutulmuştur. Gerçekten, çok sayıda tip sözleşmede, metinde sözleşmenin tüm hükümlerinin her birinin okunduğu, tartışıldığı ve bu şekilde kabul edildiğine ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Hatta, sözleşme sırasında imza ile birlikte ek düzenleme yapılarak, sözleşme metninin ve/veya genel işlem koşullarının okunduğuna, anlaşıldığına ve bu yolla kabul edildiğine ilişkin açıklamaları içeren tutanaklar düzenlenebilmektedir. Aynı şekilde, çok sayfalı tip sözleşmelerde sayfalardan her birine katılanın yalnızca imza atması ya da bu türden açıklamalarla birlikte imza atması farklı bir uygulamaya yol açmayacaktır. Hatta, her maddenin ayrı ayrı ya da bu tür açıklamalarla imzalanması da genel işlem koşullarına ilişkin emredici hükümleri dolanmaya yetmeyecektir. Çünkü, fıkra hükmüyle, böyle kayıtların tek başına genel işlem koşullarına ilişkin emredici düzenlemenin uygulanmasını önleyemeyeceği kabul edilmiştir.
Maddenin son fıkrasında, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kurumların hazırladıkları sözleşmeler, her durumda tip sözleşme olarak kabul edilmekte, böylece mutlak surette genel işlem koşullarının emredici düzenlemesine bağlı tutulmuş olmaktadır. Genel işlem koşullarının tabi olduğu emredici düzenleme açısından sözleşme ve koşullarını hazırlayan tarafın kamu tüzel kişisi olması, uygulama farklılığı doğurmayacaktır.
ADALET KOMİSYONU RAPORU
– Tasarının 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 ve 27. maddeleri aynen kabul edilmiştir.
TBMM Tartışma ve Kabul Metni
20. maddenin başlığını okutuyorum:
E. Genel işlem koşulları
I. Genel olarak
MADDE 20-
BAŞKAN – Madde üzerinde bir adet önerge vardır; okutup işleme alıyorum:
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına
Görüşülmekte olan “Türk Borçlar Kanunu Tasarısı”nın 20. Maddesi ile ilgili olarak, “tek başına hazırlayarak” ibaresi yerine “tek taraflı olarak hazırlayıp” ibaresinin kullanılmasını arz ve teklif ederiz.
Faruk Bal
Mehmet Şandır
İzzettin Yılmaz
Konya
Mersin
Hatay
Osman Ertuğrul
Rıdvan Yalçın
Behiç Çelik
Aksaray
Ordu
Mersin
BAŞKAN – Komisyon önergeye katılıyor mu?
ADALET KOMİSYONU BAŞKANI AHMET İYİMAYA (Ankara) – Değerli Başkanım, genel işlem koşullarında tek taraflılık bir koşul olmakla birlikte yeter koşul olmadığı için, tek başına hazırlanması da zorunlu olduğu için katılamıyoruz.
BAŞKAN – Hükûmet katılıyor mu?
ADALET BAKANI SADULLAH ERGİN (Hatay) – Katılmıyoruz Sayın Başkanım.
BAŞKAN – Önerge üzerinde Behiç Çelik, Mersin Milletvekili.
Buyurun Sayın Çelik.
BEHİÇ ÇELİK (Mersin) – Sayın Başkan, değerli milletvekilleri; 321 sıra sayılı Türk Borçlar Kanunu Tasarısı’nın 20’nci maddesi üzerinde vermiş olduğumuz önergeye istinaden söz almış bulunuyorum. Hepinizi saygıyla selamlıyorum.
Bilindiği üzere, Türk Borçlar Kanunu Tasarısı, bugün mevcut, yürürlükte olan 818 sayılı Kanun’un yerine geçmek üzere yüce Meclis tarafından çıkarılmak için mesai sarf ediliyor.
Burada bu kadar geçen süre zarfında, söz konusu tasarının 20’nci maddeye kadar yapmış olduğumuz çalışma sonucunda gerek Adalet Komisyonunun gerekse Komisyona tasarı hâlinde gelen metnin birçok kesimlerce sorularak geliştirildiğini bu bağlamda görmüş bulunuyoruz.
Ancak, Milliyetçi Hareket Partisinin ve diğer muhalefet partilerinin sözcülerinin konuşmalarında da ifade ettiği gibi, özellikle dil konusuna önem verilmediği ve birçok maddede de birtakım ciddi ve bariz hatalar yapıldığı ortaya çıkmış ve çıkmaktadır.
Biz, burada Milliyetçi Hareket Partisi Grubu olarak, kanunun başından sonuna kadar, geçmişte uygulanan 818 sayılı Kanun’umuzun özellikle bizi ve özel ticari ve ekonomik hayatımızı canlandırıcı faktörlerini bu tasarı içerisinde de ciddi ve daha yoğunlaştırıcı olarak hissedilmesini sağlamasını özellikle istiyoruz. Ancak ne var ki, bu titizliğe uyulmadığı da bir vakıadır.
Bu itibarla, yine 20’nci madde üzerinde vermiş olduğumuz önerge “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla önceden tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.” cümlesindeki “tek başına hazırlayarak” ibaresinin çıkarılarak, onun yerine “tek taraflı olarak hazırlayıp” ibaresinin konulması şeklinde düzenlenmesini yüce Meclise arz etmiş oluyoruz.
Biliyorsunuz Türk Borçlar Kanunu özü itibarıyla özel hukukun en temel kanunudur. Bu itibarla “özel hukukun anayasası” olarak da ifade edebileceğimiz Borçlar Kanunu’nu ciddi bir şekilde hazırlamak ve eksiksiz olarak Genel Kurulumuzdan kabulünü sağlamak hepimizin boynunun borcudur. Bu itibarla ticari ve ekonomik hayatı düzenleyen hükümler içeren bu tasarının… Ticari hayatımızın AKP’nin son yedi yıllık döneminde ne hâle getirildiğini de özellikle vurgulamak istiyoruz. Yani kanun çıkarabilirsiniz, düzenleyici hükümler getirebilirsiniz ancak toplumsal cinnetin had safhaya çıktığı, toplumsal gerilimin gittikçe tırmanışa geçtiği, işsizlik liginde Türkiye’nin İspanya’dan sonra sondan 2’nci konuma getirildiği ve toplu katliamların, aile facialarının yaşandığı bir dönemi idrak ediyoruz. Bu arada pazarlanan, satılan, Ermenistan ya da Kıbrıs projeleriyle ve bölücülük projeleriyle satılmakta olan bir Türkiye kara tablosu ile de karşı karşıyayız.
Demek ki siyasal gelişmeler -yani “gelişmeme” aslında- ve ekonomik ve ticari hayattaki iktidarın yapmış olduğu gerilemeler Borçlar Kanunu’nu ne kadar mükemmel yaparsak yapalım…
(Mikrofon otomatik cihaz tarafından kapatıldı)
BAŞKAN – Tamamlayınız lütfen Sayın Çelik.
BEHİÇ ÇELİK (Devamla) – …bir anlam ifade etmeyeceğini de göstermiş bulunuyor.
Bu itibarla yine de yüce Kurula, 20’nci maddedeki önergemizin içerdiği şekliyle düzenleme yapılmasını Genel Kurula arz ve teklif ediyor, hepinize saygılar sunuyorum. (MHP sıralarından alkışlar)
BAŞKAN – Teşekkür ediyorum.
İSA GÖK (Mersin) – Karar yeter sayısı, Başkan.
BAŞKAN – Önergeyi oylarınıza sunacağım…
ALİ RIZA ÖZTÜRK (Mersin) – Karar yeter sayısı, Başkan.
BAŞKAN – Acele etmeyin Sayın Öztürk, duyduk. Çok heyecanlanmayın, arayacağız.
Karar yeter sayısı arayacağım.
Önergeyi kabul edenler… Kabul etmeyenler…
Kâtip üyeler arasında uyuşmazlık olduğu için elektronik sistemle işlem yapacağız.
Üç dakika süre veriyorum.
(Elektronik cihazla oylama yapıldı)
BAŞKAN – Sayın milletvekilleri, karar yeter sayısı vardır, önerge kabul edilmemiştir.
Maddeyi oylarınıza sunuyorum: Kabul edenler… Kabul etmeyenler… Madde kabul edilmiştir.
